Tarihe bakarken… “Ecdadımız” ve siyaset…

232 views
27 mins read

Celalettin Can*

(İlk olarak Independent Türkçe’de yayınlanmıştır.)

Celalettin Can: İktidar blokunun ve İslamcı- milliyetçi kesimlerin ‘Yeni Osmanlıcılık’ kavramı üzerinden ‘ecdadımıza’ ziyadesiyle vurgu yaptığı bir zamanda aynı adla kitap yazdınız. Buna neden ihtiyaç duyduğunun sorusuyla başlasak…  

Ragıp İncesağır: İktidarın ideolojik hegemonya sağlamak için yükselttiği “Yeni-Osmanlıcılık” saldırısı karşısında derin bir kaygı hissettim. Bugün tarih, sol muhalefetin pek ilgilenmediği bir alan gibi görünüyor bana. Geçmişin milliyetçi- İslamcı cenaha ait, onların at koşturduğu bir alan olduğu algısı çok yaygın. Nazım Hikmet ya da Hikmet Kıvılcımlı’nın bunu aşmaya çalışan özgün çabaları var ama sürekliliği sağlanamamış. Bu durum ortalığı “ecdat” güzellemelerinin kapladığı, her gün 4-5 ayrı TV kanalında tarih dizilerinin insanlara boca edildiği, iktidar partisinin mitinglerinin kıyafet balosu gibi geçtiği özel bir tarihsel dönemden geçerken, bireyi savunmasız kılıyor.

Bugün “ecdat” kavramına İslamcı- milliyetçi sağın yüklediği anlamlar genel bir kabul görüyor. Sağın ‘ecdat güzellemesi’ solun önemli bir kesiminde‘ecdat kötülemesi’ ile simetrik bir karşılık buluyor. Böylece ‘biz‘e ait olduğunu düşündüğüm değerler karşısında kayıtsız kalınıyor. Ulusalcıların İslamcı-milliyetçi söylemle hemen hemen aynı argümanları kullandığını ise geçelim.

İktidarın tarihsel bilgiye yaptığı bu müdahalenin nerelere ulaştığına dair küçük bir anekdot vermek istiyorum. Edirne Belediyesi’nin 2016’da Şeyh Bedreddin’in heykelini dikme projesine Edirne Baro Başkanı Özgür Yıldırım, “Bedreddin teröristti. Zamanının FETÖ’süydü” diyerek karşı çıkmıştı. Baro başkanı, “Bu heykel dikilirse şanlı tarihimizle ve cumhuriyetimizin nitelikleriyle sorunu olan küçük bir grup dışında hiç kimse memnun olmayacaktır” demiş; Atatürk’ün “Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler ve meczuplar memleketi olamaz” sözünü de hatırlatarak, heykeli yaptırmayacaklarını vurgulamıştı. Tabii ki heykel hala yapılamadı. 1
 

-.jpg
Ragıp İncesağır ve “Ecdadımız” adlı kitabı


Beni bu kitabı yazmaya motive eden şey, işte bu duruma alçakgönüllü bir müdahale yapma fikriydi. Eğer tarihte “bize ait” olanı bulup çıkarırsak, bugün taraf olduğumuz emekçilere kendi ecdadını hatırlatabilirsek, önümüze konan yalanlar manzumesi ile de daha kolay baş edebiliriz. Daha da önemlisi, bu hegemonik anaforun tesirine kapılmış insanlarımıza yeni bir bakış açısı sunabiliriz. Bu kitap bu yükü kaldıramaz, ama bir çağrı olabilir belki.
 


Celalettin Can: Bu yaklaşım, Egemen, sömürücü, cinsiyetçi sınıfsal ve siyasal ilişkilerin ecdat söylemi dışında başka bir ecdat kabulünü getiriyor…

Ragıp İncesağır: Elbette. Ama önce kitabın en başında yaptığım bir açıklamayı burada da yapmam zorunlu. Ecdat da desek ‘atalar’ da desek, buradaki ataerkil vurguyu es geçemeyiz. Egemen tarih anlatısı ataerkildir ve tarihle ilgilenirken bu tuzağa düşmemek çok zordur. Bunu ancak kadın lehine özel bir çaba harcayarak aşabilirsiniz. Mesela atalar ecdatta, neden analar değil…


Celalettin Can: Evet, ‘neden analar ecdat değil’… Bu bakış açısından, kadın tarihçilerin hem tarih anlatısının dilini hem de bizatihi anlatının kendisini kadın gözüyle yeniden kurmasına ihtiyaç var, daha doğru bir ifadeyle bu yönlü atılan adımlarım belirli bir yetkinliğe de ulaşarak tamamlanması gerekiyor.

Ragıp İncesağır: Elbette…Örneğin Kadıncık Ana, Alevi-Bektaşi kültürünün temel motiflerinden birisi olmasına rağmen, yolun takipçileri tarafından bile görmezlikten gelinmiş, silinmeye çalışılmış. Hacı Bektaş yaşarken bir tarikat kurmuyor, müritleri filan yok. Sürekliliği Kadıncık Ana’ya borçluyuz. Hacı Bektaş öldükten sonra onun postuna oturup; sonrasında Abdal Musa’yı eğitip, el veren o. Muhtemelen Bektaşiliğin kadına bakışı da onun duruşunun bir sonucu. Savaşçı bir kadın örgütlenmesi olan Bacıyan-ı Rum’u onun kurduğu söyleniyor. İşte böyle önemli bir tarihsel figürün unutulmaya terkedilmesi, sadece resmi tarih ile açıklanamaz. Erkek egemen zihniyet, muhalefettekilerin de elini ayağını bağlıyor.
 

abdalmusa.jpg
Abdal Musa


Benim Amazonları ya da Kadıncık Ana’yı anmamın yetersiz olduğunun farkındayım. Yeri gelmişken Gülfer Akkaya’nın “Yol Kurucusu Kadıncık Ana” kitabını önereyim. Şahane bir kaynaktı. Egemen tarih anlatısının erkek diline dair bu uyarıyı yaptıktan sonra, gelelim kitabın tartışmaya açtığı “ecdat” meselesine.

Anlatılan ecdat hep egemen atalar. Hanedanlar, padişahlar, paşalar, komutanlar… Savaşlar, yayılma ve fetihler… Egemen milliyetçi tarih anlatısı bunlardan ibaret. Ama tarih bunlardan ibaret değil.

Cemil Meriç “tarih galiplerin propagandasıdır” diyor. Mağlupların, mazlumların da bir tarihi var ve bunun çok gurur ve ilham verici olduğunu düşünüyorum.

Bugün nasıl egemenlerin ideolojik hegemonyasına karşı insandan ve emekten yana ideolojik alanda da mücadele veriyorsak; tarih de farklı düzey ve kanallarda böyle bir ideolojik mücadelenin hem kaynağı hem şahidi. Bugünün “modern aklı” için zaman zaman “mistik” gelebilen bu mücadele alanı, mazlumların geçmişte insan onurunu korumak ve “kula kul olmamak”için geliştirdikleri bir mücadele sahasıydı. Yani sınıf mücadelesinin özgün bir sahasıydı.

Bu yüzden mesela “Ene’l Hak” sloganı egemenlerin gözünü korkutmuştu. Bu yüzden Ebu Suud, “gitti beyler mürveti,/ yedikleri yoksul eti/ içtiği kan olusar” diyen Yunus Emre’yi kafir ilan etmişti.


Celalettin Can: Kitapta sık sık “Geçmişi Bugüne Bağla” adında kutucuklar var. Bunu anlamı açıklasanız.

Ragıp İncesağır: Kitapta tanıtmaya çalıştığım kişiliklerin isimlerini az ya da çok duymuşuzdur. Ama tarihsel saflaşmada ve bugün ne anlama geldikleri üzerine pek kafa yormayız. Bence tarih treni birbirinden kopuk kompartımanlar halinde ilerlemiyor. Bu birikim ve pozisyon alışlar çoğu zaman fark ettirmeden toplumun kolektif hafızasına işleniyor. Ve nesillerle aktarılıyor. Bu süreklilik beni hem şaşırtıyor hem de büyülüyor.
 

bergama_koylu.jpg
Bergama köylüleri


Örneğin siyanürlü altın şirketine karşı mücadele eden Bergama köylüsü ya da Manisa Alaşehir’de özelleştirmeye karşı çıkan köylüler önce saçlarını kazıtarak sonra da yarı çıplak eylemler yapmışlardı, hatırlarsınız. Çoğumuza “değişik” gelen bu protesto biçimlerinin, 600 yıl önce aynı bölgede isyanı harlayan Börklüceli Mustafa ve Torlak Kemal gibi Kalenderi- Cavlaki dervişleri ile bir bağlantısı var mı acaba, diye düşünüyor insan. 2
 

kalenderi1.jpg
Kalenderi- Cavlaki

Ragıp İncesağır: Kitapta andığım bir örnek de Bursa’dan. Kestel’in Kozluören Köyü’nde altı yüzyıldır süren bir geleneğe göre, her yıl bir günlüğüne erkekler köyden sürülüyorlar. Erkeksiz köyü bir gün boyunca kadınlar yönetiyor. Kadınlar kahveye gidiyor, cemaate imamlık yapıyor ve muhtarlık mührünü ellerinde bulunduruyorlar. Yani simgesel olarak iktidarı ele geçiriyorlar. Bu arada köy dışına çıkarılan erkekler de birlikte yemekler yapıp, kadınlara gönderiyorlar. Köylüler yüzyıllar önce, Orhan Bey zamanında yaşayan Rum Abdallarından Abdal Mehmet’in eşinin, “yeter bu erkeklerden çektiğimiz, bize ne zaman söz hakkı verilecek” diye isyan edip, bu geleneği başlattığını söylüyor. Akıllara doğrudan Bacıyan-ı Rum gelmiyor mu? Kısaca söylemek gerekirse, geçmiş öyle kolayca geçmiyor. Bu sürekliliği bilince çıkarmak gerektiğini düşünüyorum. 3
 

bedr1.jpg
Bedr

Celalettin Can: Yazdıklarından Tarihe boşuna yaşanmış deneyler demeti olarak bakmamak gerektiği, bu bakış açısının karışık ve köksüz bir bakış açısı olduğu, sonucu çıkıyor. Yaşanmışlıklar toplumsal belleklere bir şekilde yapışıp kalıyor. Bazen bir isyan, bazen bir direniş, bazen bir destan, bir ağıt, bir anı şeklinde o anın toplumsal ihtiyaçlara göre şekil değiştirerek günümüze kadar geliyor. Efsane dediğin nedir ki bu olmalı işte… Yaşanmışlıklar belleklerde, geleneklerde, alışkanlıklarda, türlü değerlerde bir şekilde yaşıyor. Diplerde akıp gelen bir yeraltı suyu gibi… Toplumsal koşulları gelince Bedreddin’i hareket olarak patlak verdiği gibi Seyyid Nesimi’nin ağzından 14’ncü yüzyıldan 21’nci yüzyıla direniş mesajı oluyor; “Rızkımı veren Hüda’dır/ Kula minnet eylemem” …

Anlaşılan kitapta sultan, vezir ve benzeri egemen taifesinin pek kıymet-i harbîyesi yok gibi…


Ragıp İncesağır: Yok. Onlar zaten ders kitaplarında, TV dizilerinde ve siyasette yeterince var. Hatta gına geldi bu ecdattan. Ben anlatılmayan ya da çarpıtılarak anlatılan ‘öteki ecdatı’ anlatmaya çalıştım.

Tarihin ilk köle ayaklanmasının lideri olan ve Heliopolis (Güneş Ülkesi) adını verdikleri ilk eşitlikçi ütopyanın bayrağını açan Aristonikos’u,

Muaviye’ye ilk bayrak açan Ebuzer el Gıffari’yi,

Emevi zulmüne isyan bayrağını açıp koskoca bir devleti yerle bir eden Köle Ebu Müslim’i,

aristonikos heykeli.jpg
Aristonikos heykeli

“Allah’ın yeryüzündeki gölgesiyim” diyen halifelere “hayır, Allah’ın gölgesi sen değilsin, bütün insanlardır” diyerek insanı kulluktan tanrılığa terfi ettiren Hallac-ı Mansur’u,
 

hallacı mansur.jpg
Hallac-ı Mansur’un idam edilişini resmeden tablo


Herkesin eşit olduğu Rıza Şehri’ni Anadolu’nun ortasında kurmaya cüret eden Baba İlyas ve Baba İshak’ı,

Bizans’ın sömürüsüne karşı ayaklanıp, soyluları deviren ve Selanik’i yıllarca bir emekçi konseyi ile yöneten devrimci Zealot’ları,

“Birinin servet toplamasıyla diğerinin ekmeğe muhtaç kalması Tanrı’nın amacına aykırıdır. Kadınlar müstesna, (kadınlar mal değildir çünkü b.n.) dünyadaki her şey ortak olmalıdır” diyen Bedreddin’i ve Börklüceli’yi,

İsyan lideri Kalender Şah’ın yanındaki beyler Kanuni’nin rüşvetleri ile isyanı terkederken “dönen dönsün, ben dönmezem yolumdan” diyen Pir Sultan’ı,

“Köroğlu’yum kayaları yararım/ Hakkın kılıncıyım, Hakkı ararıM/ Şahtan padişahtan hesap sorarım/ Uykudan uyananlar katılır bana” diyerek dağlara çıkan Celali liderlerinden Köroğlu’nu,

Zorla toprağa yerleştirilip Çukurova’da pamuk işçisi yapılmaya zorlanınca “Aşağıdan iskân evi gelince/ Sararıp da gül benzimiz solunca/ Malım mülküm seyfi gözlüm kalınca/ Kaypak Osmanlılar size aman mı?” diye ayaklanan Avşarların sesi Dadaloğlu’nu anlattım. Etraflarındaki mistik bulutu aralayıp, “gerçekte ne dediler, neden dediler, ne yaptılar” diye sorguladım.
 

geyiklibaba.jpg
Geyikli Baba


Celalettin Can: Kitap sanki Z kuşağı için gibi. Bol resimli…

Ragıp İncesağır: Elbette onları çok önemsiyorum, ama onlara ulaşmak için bilmediğim bir dilde tarzanca konuşmaya da çalışmadım. Yine de evet, görseller, hatta şarkılar bile var kitapta. Kitaptaki barkodları cep telefonlarına okutup, her bölümü benim seçtiğim bir şarkı, türkü ya da deyişi dinlerken okuyabilecekler. Bu nedenle bol miktarda minyatür ve gravür, bölüm başlarında da yine benim yaptığım kolajlar var. Okumayı zevkli ve akılda kalıcı hale getirmek istedim. Biraz da mesleki bir dürtü…


Celalettin Can: Bazı isimler saydın. Çoğu bildiğimiz isimler. Hatta iktidardakiler de bazılarını seviyor gibi idi.  Yunus Emre’nin “yaratılanı hoş gör yaratandan ötürü” sözü bir zamanlar Cumhurbaşkanının dilinden düşmüyordu.

Ragıp İncesağır: Doğru. Arthur Conan Doyle, yarattığı meşhur dedektif Sherlock Holmes karakterine bir öyküsünde “bir şeyi saklamanın en iyi yolu, onu herkesin görebileceği bir yere koymaktır” dedirtir. Bence işin püf noktası bu. İktidarlar halkın gönlüne girmiş kahramanlar için de bunu yapıyor. Yok sayamadığı için ‘tehlikesizleştirip’, orta yere koyuyor. Yunus’u kim tanımaz değil mi? Ama Yunus gerçek hayatla bağını koparmış, mistik bir “hak aşığıdır” anlatılana göre. Bu yüzden de ‘söyledikleri güzel ama bugüne değmeyen şeyler’dir. Ben öyle olmadığını söylüyorum bu kitapta.


Celalettin Can:Peki, iktidarlar neden ‘ecdat’ güzellemesi” yapıyor?

Ragıp İncesağır: Egemenler ecdâd edebiyatıyla “bir taşla bir sürü kuş vurmak” istiyorlar: Birincisi, geleceğimizi ipoteklemek istiyorlar. “Her zaman böyle perişan değildik, atalarımız çok daha güzel yaşıyordu” mesajı vermek yani. Bir tür İslamcıların “Asr-ı Saadet” nostaljisi gibi. Geçmişi ihya etme fikri, geleceği geçmiş gibi inşa etme gibi gerici bir amaç taşıyor. Bu mümkün değil. Memleketlimiz Heraklit dememiş mi? “Bir ırmakta iki kere yıkanılmaz”.
 

kitap3.jpg

İkincisi, yurttaşı yok etmek istiyorlar. Demokrasilerde birey, hakları olan bir yurttaştır. Ama geçmişte padişahın kulları vardı. Padişah güzellemesi, yurttaşı yok edip, bireye kulluk dayatmasıdır esasında.

Üçüncüsü, Ortadoğu ve Afrika’daki askeri/ekonomik varlığın da, Ayasofya’daki “oldu-bitti” şovunun da anlamı yayılmacı- fetihçi bir dış politika hayali. Bunu da “ecdadımızın izinden gidiyoruz” diyerek Osmanlı üzerinden meşrulaştırıyorlar.

Bir başka kuş ise, bireyde siyasal bağımlılık yaratmak. Reich’ın “Dinle Küçük Adam” kitabındaki “zayıf, özgüvensiz ve aciz” tip, övünmek için, hiçbir emek harcamadan bir geçmişe sahip oluyor. “Hayatına anlam katan” bir geçmiş ve kendine ait olmayan “başarılar” ile büyüklenmek. Bunlar uyuşturucu gibi bağımlılık yaratıyor. Torbacısına bağlanan müptela gibi, ecdat servisi yapan iktidara bağlanıyor “küçük adam”.


Celalettin Can: Bir bakıma sen de bir tür ‘ecdat güzellemesi’ yapma riskine girmiş olmuyormusun?

Ragıp İncesağır:‘Bir bakıma’… Ama farklı amaçlarla. Benim yapmaya çalıştığım egemenlerin minderinden kaçmak yerine, mücadeleyi kendi minderimize çekmek gibi.

Tarif ettiğim çemberi kırmak için tarihe egemen anlatının dışına çıkarak bakmak gerekiyor. Bunun amacını kitabın arka kapağında şöyle anlattım:

“Geçmişten övünülecek yeni kahramanlar bulup çıkarmaktan çok; bugünün dertlerine derman olacak yeni bir bakış açısı edinmek. ‘Başka bir dünya’ kurma mücadelesinin ayakları yere basmayan, ‘havaî’ bir hayal değil; ecdâdımızın bize bıraktığı çok değerli bir miras olduğunu görebilmek gerekiyor.”

Celalettin Can: İktidarlar tarihe kendi sınıfsal ve siyasal ihtiyaçları noktasından bakıyor. Egemenlerin bugünkü ihtiyacı içerde toplumsal projelerini ve dışarda yayılmacı politikalarını meşrulaştırıcı bir tarih. Kurguladıkları toplumun insanını yaratmak ve bu insanın siyaseten rızasını istiyorlar. Bu bağlamda “ecdat” kavramı bir toplumsal meşrulaşma ve rıza kavramı. İktidar bloku “Yeni Osmanlıcılık” üzerinden bu nedenle egemen, cinsiyetçi, sömürücü ecdat yanıltsamasına ihtiyaç duyuyor.

“Ecdadımız” kitabı bu yanılsamaya bir darbe vuruyor.  Teşekkürler Ragıp İncesağır.

*Ragıp İncesağır kimdir?

1964 doğumlu. İÜ İktisat Fakültesi mezunu ama hayatını grafik tasarımcılık ve Etkinlik yöneticiliği yaparak kazandı.

78 kuşağının Tükenmez dergisinin Grafik Tasarımını yapıyor. 2000 yılında yazdığı “Yeni Başlayanlar İçin Ülkücülük” diye bir kitabı daha var.

Üç harika çocuk ve bir şahane torun sahibi. Çanakkale’de yaşıyor.